Γεωγραφικές συντεταγμένες
- Τίτλος διδακτικού σεναρίου: Γεωγραφικές συντεταγμένες με το λογισμικό Google Earth
- Εμπλεκόμενες γνωστικές περιοχές: Γεωγραφία-Γεωλογία
- Τάξεις στις οποίες απευθύνεται: A' Τάξη Γυμνασίου
- Χρονική διάρκεια: 2 διδακτικές ώρες
Συμβατότητα με το αναλυτικό πρόγραμμα:
Στο σχολικό βιβλίο της γεωγραφίας της Α' Γυμνασίου προβλέπεται η διδασκαλία του μαθήματος "Γεωγραφικές συντεταγμένες" στο μάθημα Α1.1, στη «Ενότητα Α- Χάρτες». Για το συγκεκριμένο μάθημα προβλέπονται δύο (2) διδακτικές ώρες . Εξάλλου, σύμφωνα με το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών [Φ.Ε.Κ. 304 τεύχος Β' 13-03-2003], στην «Ενότητα Α: Οι Χάρτες» του μαθήματος της Γεωλογίας - Γεωγραφίας Α' Γυμνασίου, προβλέπονται δύο (2) διδακτικές ώρες για την διδασκαλία των θεματικών ενοτήτων: α) Η γεωγραφική θέση, β) Πόλοι, άξονας, παράλληλοι, μεσημβρινοί, γ) Γεωγραφικό πλάτος, γεωγραφικό μήκος και δ) Εντοπισμός τόπων σε υδρόγειο σφαίρα και σε χάρτη. Ως στόχοι του μαθήματος ορίζονται οι παρακάτω:
- Να αναγνωρίζουν τους λόγους για τους οποίους η επιφάνεια της Γης χωρίζεται σε τμήματα με το ιδεατό σύστημα των παραλλήλων και των μεσημβρινών.
- Να διακρίνουν τις κύριες παραμέτρους, οι οποίες χρησιμοποιούνται για τον εντοπισμό ενός τόπου στην επιφάνεια της Γης (διάσταση)
- Να εντοπίζουν τόπους στους χάρτες και στην υδρόγειο σφαίρα με τη βοήθεια των συντεταγμένων.
Στο ΑΠΣ, ως ενδεικτικές δραστηριότητες για τους μαθητές παραθέτονται οι παρακάτω:
- Παρατηρούν σε υδρόγειο σφαίρα και σε χάρτη το σύστημα των παραλλήλων και των μεσημβρινών και συζητούν τις διαφορές τους.
- Συνδέουν τις ιδεατές αυτές γραμμές με τις έννοιες του γεωγραφικού πλάτους και του γεωγραφικού μήκους.
- Κάνουν φανταστικά ταξίδια και ορίζουν τόπους από γνωστές συντεταγμένες και τις συντεταγμένες συγκεκριμένων τόπων..
Προαπαιτούμενες γνώσεις μαθητών:
Οι μαθητές θα πρέπει:
- να μπορούν να διαβάζουν γενικούς χάρτες χρησιμοποιώντας τα σύμβολα του υπομνήματός. Αυτή είναι γνώση που θα πρέπει να έχει κατακτηθεί στο δημοτικό με τη διδασκαλία του μαθήματος της Γεωγραφίας
- να είναι εξοικειωμένοι με τις έννοιες των Μεσημβρινών και των Παραλλήλων (το δίκτυο των Γεωγραφικών Συντεταγμένων). Αυτές οι έννοιες έχουν διδαχθεί στην ΣΤ’ τάξη του δημοτικού
- να είναι εξοικειωμένοι με το περιβάλλον του λογισμικού Google Earth
Στόχοι:
Στο τέλος του μαθήματος οι μαθητές θα πρέπει:
Γνωστικοί:
- Να αναγνωρίζουν τους λόγους για τους οποίους η επιφάνεια της Γης χωρίζεται σε τμήματα με το ιδεατό σύστημα των παραλλήλων και των μεσημβρινών.
- Να ορίζουν τις έννοιες των Γεωγραφικών Συντεταγμένων και να αντιλαμβάνονται ότι οι Μεσημβρινοί και οι Παράλληλοι είναι νοητές γραμμές (δεν έχουν υλική υπόσταση)
- Να εντοπίζουν τόπους στους χάρτες και στην υδρόγειο σφαίρα του σχολείου αλλά και του λογισμικού Google Earth με τη βοήθεια των συντεταγμένων
- Να μπορούν να βρουν τις γεωγραφικές συντεταγμένες ενός συγκεκριμένου τόπου/σημείου σε ένα χάρτη και στην υδρόγειο του σχολείου αλλά και του λογισμικού Google Earth
- Να χρησιμοποιούν τους Μεσημβρινούς για να ορίζουν τις ωριαίες ατράκτους και τους Παραλλήλους για να ορίζουν τις κλιματικές ζώνες
Στόχοι ως προς τις ΤΠΕ:
- Να εξοικειωθούν με την χρήση των Γεωγραφικών Συντεταγμένων μέσα από το λογισμικό Google Earth το οποίο χρησιμοποιεί το σύστημα GPS
Στάσεις-αξίες-δεξιότητες:
- Να αποκτήσουν την ικανότητα να συνεργάζονται και να επικοινωνούν με τους συμμαθητές τους στο επίπεδο της ομάδας (δυάδας) αλλά και της ολομέλειας της τάξης,
- Να μπορούν να επιχειρηματολογούν για να στηρίξουν και να παρουσιάσουν τις απόψεις τους στο κοινό (τάξη).
Οργάνωση της τάξης και υλικοτεχνική υποδομή
Το προτεινόμενο σενάριο σχεδιάστηκε για εφαρμογή στην καθημερινή αίθουσα διδασκαλίας. Η απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή είναι η παρουσία ενός συστήματος Η/Υ-βιντεοπροβολέα, το λογισμικό Google Earth, η πρόσβαση στο διαδίκτυο, ο σχολικός παγκόσμιος επιτοίχιος χάρτης, η σχολική «υδρόγειος» σφαίρα και το σχολικό βιβλίο.
Τα προτεινόμενα ΦΕ μπορούν να χρησιμοποιηθούν με τρεις διαφορετικούς τρόπους: α) μπορούν να δοθούν σε έντυπη μορφή στους μαθητές και το κάθε μορφής ψηφιακό υλικό (βίντεο, προσομοιώσεις, έγχρωμες εικόνες, κ.α.) να προβάλλεται μέσω του βιντεοπροβολέα στον πίνακα μέσα από την ψηφιακή πλατφόρμα ΑΙΣΩΠΟΣ, β) να προβάλλονται στην ψηφιακή τους μορφή μέσα από την πλατφόρμα και οι μαθητές να γράφουν τις απαντήσεις στο τετράδιό τους, και γ) εναλλακτικά, σε περίπτωση που η διδασκαλία γίνει σε «1 προς 1» περιβάλλον διδασκαλίας, να χρησιμοποιηθούν από τους μαθητές στην ψηφιακή τους μορφή (ΨΦΕ). Στην τελευταία (3η) περίπτωση, οι μαθητές μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση στα ΨΦΕ είτε μέσω της ψηφιακής πλατφόρμας είτε τα ΨΦΕ να μεταφερθούν στους υπολογιστές των μαθητών με κάποιο άλλο τρόπο π.χ. μέσω τοπικού δικτύου- ενσύρματα ή ασύρματα. Επειδή ως χώρος διεξαγωγής της προτεινόμενης διδασκαλίας προβλέπεται η χρήση της καθημερινής αίθουσας διδασκαλίας που είναι εξοπλισμένη με ένα σύστημα Η/Υ-βιντεοπροβολέα, προτείνεται η χρήση των ΦΕ να γίνει με έναν από τους δύο πρώτους από τους παραπάνω τρόπους. Ήδη σε πολλά σχολεία υπάρχουν αίθουσες διδασκαλίας εξοπλισμένες με συστήματα Η/Υ-βιντεοπροβολέα και σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχουν και συστήματα Διαδραστικών Πινάκων (ΔΠ). Ακόμη και σε σχολεία όπου αυτή η διευθέτηση δεν υπάρχει, μπορεί να επιτευχθεί σχετικά εύκολα (με σχετικά μικρό κόστος). Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, για να γίνει περισσότερο ενδιαφέρον το μάθημα για τους μαθητές και για να συμμετέχει περισσότερο ενεργά η τάξη, προτείνεται οι μαθητές να πλησιάζουν τον πίνακα ως δυάδες και να πλοηγούνται στο υλικό που προβάλλεται. Αυτή η επιλογή καθιστά το προτεινόμενο σενάριο υλοποιήσιμο από πολλούς εκπαιδευτικούς και ανοίγει το δρόμο για την αξιοποίηση των ΤΠΕ στην καθημερινή διδασκαλία. Εναλλακτικά, η διδακτική πρόταση θα μπορούσε να υλοποιηθεί – ίσως καλύτερα - σε περιβάλλον πολλών υπολογιστών όπου ο κάθε μαθητής διαθέτει πρόσβαση στο Google Earth (περιβάλλον «1 προς 1») όπως είναι το εργαστήριο της πληροφορικής. Σε ένα τέτοιο αναβαθμισμένο ΤΠΕ περιβάλλον διδασκαλίας η μαθητοκεντρική διάσταση της διδασκαλίας θα είναι μεγαλύτερη επειδή οι μαθητές θα πλοηγούνται οι ίδιοι στο λογισμικό αλλά και στο ΨΦΕ. . Όμως ένα τέτοιο περιβάλλον είναι δύσκολο να βρεθεί στο υφιστάμενο πλαίσιο του ελληνικού γυμνασίου επειδή το εργαστήριο πληροφορικής το οποίο θα μπορούσε να προσφέρει ένα τέτοιο περιβάλλον είναι λίγες μόνο φορές διαθέσιμο για τους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν το μάθημα της Γεωγραφίας-Γεωλογίας. Για αυτό το λόγο, η περιγραφή του σεναρίου αναφέρεται στο περιβάλλον Η/Υ-βιντεοπροβολέα.
Για το προτεινόμενο σενάριο προτείνεται διάταξη τάξης σε σχήμα «Π». Για τις περιπτώσεις όπου η διάταξη «Π» είναι ανέφικτη είτε λόγω των διαστάσεων της αίθουσας διδασκαλίας είτε λόγω του πλήθους των μαθητών προτείνεται η «αμφιθεατρική» διάταξη. Προτείνεται η διάταξη «Π» επειδή σε αυτήν τη διάταξη όλοι οι μαθητές μπορούν να δουν όλους τους υπόλοιπους και ταυτόχρονα μπορούν να δουν οτιδήποτε προβάλλεται στον πίνακα μέσω του βιντεοπροβολέα. Ως δεύτερη επιλογή προτείνεται η αμφιθεατρική διάταξη επειδή, σε σύγκριση με την παραδοσιακή διάταξη διευκολύνει την διεξαγωγή της συζήτησης στην ολομέλεια της τάξης η οποία γίνεται σε κάθε δραστηριότητα καθώς οι περισσότεροι μαθητές βλέπουν τους υπόλοιπους χωρίς να χρειαστεί να γυρίσουν το κεφάλι τους προς τα πίσω.
Προτείνεται η εργασία των μαθητών σε διμελείς ομάδες (δυάδες). Έτσι στις περισσότερες δραστηριότητες, το κάθε «θρανίο» μπορεί να λειτουργεί ως μία ομάδα μαθητών. Προτείνεται η εργασία σε διμελείς ομάδες (εταιρική μορφή συνεργατικής μάθησης) επειδή στον περιορισμένο πρακτικά διαθέσιμο χρόνο της μίας διδακτικής ώρας (περίπου 35 λεπτά), αυτή στην πράξη λειτουργεί αποτελεσματικότερα από άποψη χρόνου και από άποψη διευθέτησης του χώρου, σε σχέση με την εργασία σε μεγαλύτερες ομάδες (π.χ. τετραμελείς). Υπάρχουν όμως και δραστηριότητες ή φάσεις της διδασκαλίας – όπως το τέλος της κάθε δραστηριότητας - στις οποίες όλοι οι μαθητές λειτουργούν ως μέλη μιας ενιαίας ομάδας – της ολομέλειας της τάξης.
Είναι καλό να υπάρχει γρήγορη (broadband) πρόσβαση στο ιντερνέτ γιατί έτσι θα εξοικονομηθεί πολύτιμος διδακτικός χρόνος κατά την πλοήγηση, ιδίως στην περίπτωση που το μάθημα γίνει σε «1 προς 1» περιβάλλον διδασκαλίας.
Η προστιθέμενη αξία των ΤΠΕ:
Στο προτεινόμενο σενάριο οι ΤΠΕ που χρησιμοποιούνται είναι: Το λογισμικό Google Earth, το διαδίκτυο, το λογισμικό κειμενογράφου «Word» και η δικτυακή πλατφόρμα κατασκευής σεναρίων «ΑΙΣΩΠΟΣ».
- Το Word συνέβαλλε στη σύνταξη του κειμένου του σεναρίου (από τον εκπαιδευτικό).
- Το δικτυακό περιβάλλον κατασκευής σεναρίων «ΑΙΣΩΠΟΣ» χρησιμοποιήθηκε για να στηθεί το σενάριο στο διαδίκτυο. Ο εκπαιδευτικός και πιθανόν και οι μαθητές μπορούν να έχουν άμεση πρόσβαση στο ψηφιακό υλικό του σεναρίου μέσα από την πλατφόρμα
- Google Earth: Στο προτεινόμενο σενάριο, το διδακτικό όφελος (προστιθέμενη αξία) από τη χρήση του Google Earth είναι:
- Το δίκτυο των γεωγραφικών συντεταγμένων μπορεί να εμφανίζεται κατά βούληση όπως και ο αριθμός των συντεταγμένων μπορεί να ποικίλει ανάλογα με το υψόμετρο θέασης της Γης μέσα από το λογισμικό. Αυτό βοηθάει τους μαθητές να αντιληφθούν ότι οι Μεσημβρινοί και οι Παράλληλοι δεν έχουν υλική υπόσταση πάνω στην επιφάνεια της γης και ότι δεν είναι συγκεκριμένοι/περιορισμένοι σε αριθμό κύκλοι.
- Μπορούν να μετρηθούν αποστάσεις στην καμπυλότητα της Γης (μήκη τόξων)
- Μπορεί μέσα από το λογισμικό να προβάλλεται σε μεγάλη οθόνη ολόκληρη η «υδρόγειος» σε όλη την τάξη και η τάξη ως σύνολο να επιλέγει τόπους για τους οποίους να αναζητούνται οι συνταγμένες ή και το αντίστροφο, να δίνονται τυχαίες συντεταγμένες και να αναζητείται ο αντίστοιχος τόπος. Αυτό δεν μπορεί να γίνει με τη σχολική (αναλογική) υδρόγειο επειδή γύρω της μπορεί να συγκεντρωθεί μόνο μικρός αριθμός μαθητών.
- Μπορεί να μετρούνται πάνω στην οθόνη (με το «χάρακα» μέτρησης που διαθέτει το λογισμικό) αποστάσεις μεταξύ συγκεκριμένων μεσημβρινών ή και παραλλήλων. Αυτό θα διευκολύνει τους μαθητές να αισθητοποιήσουν το πόσο μακριά βρίσκονται δύο διαδοχικές γεωγραφικές συντεταγμένες π.χ. δύο μεσημβρινοί που απέχουν 1ο ή πόσο είναι το πλάτος της Τροπικής κλιματικής ζώνης
- Η δυνατότητα να πλοηγηθούμε στην υδρόγειο χωρίς να φαίνεται που είναι ο γεωγραφικός Βοράς και ο γεωγραφικός Νότος. Αυτό δεν είναι εφικτό στην αναλογική υδρόγειο επειδή εκεί υπάρχει ο άξονας της γης και η βάση της. Η πλοήγηση σε υδρόγειο χωρίς Βορά και Νότο θα βοηθήσει τους μαθητές να αντιληφθούν καλύτερα την ανάγκη ύπαρξης/χρήσης των γεωγραφικών συντεταγμένων.
- Ιντερνέτ: Στο προτεινόμενο σενάριο, η χρήση του ίντερνετ/διαδικτύου εστιάζεται στην πρόσβαση που αυτό προσφέρει στο Google Earth, αλλά και στο ψηφιακό υλικό που χρησιμοποιείται στο σενάριο , όπως π.χ. στην τρισδιάστατη εικόνα της υδρογείου όπου φαίνεται η αντιστοίχιση των μεσημβρινών και παραλλήλων στις αντίστοιχες επίκεντρες γωνίες που αυτοί βαίνουν.
Η διδακτική προσέγγιση:
Η διδακτική προσέγγιση είναι κυρίως η «καθοδηγούμενη ανακάλυψη». Η ανακάληψη επιβάλλεται να είναι ως ένα βαθμό καθοδηγούμενη (κατευθυνόμενη) επειδή ο διαθέσιμος διδακτικός χρόνος σε κάθε διδακτική ώρα είναι περιορισμένος (λιγότερος από 45’) αλλά και επειδή υπάρχουν συγκριμένοι στόχοι που πρέπει να επιτευχθούν. Η ύπαρξη του Φύλλου Εργασίας παίζει ακριβώς αυτόν το ρόλο του «οδηγού». Αν λάβουμε υπόψη μας ότι η προτεινόμενη διδασκαλία σε πολλές περιπτώσεις περιλαμβάνει και εισηγητικές παρεμβάσεις του εκπαιδευτικού, τότε θα μπορούσαμε να την εντάξουμε και στις μικτές μορφές διδασκαλίας (Ματσαγγούρας, 1999, σ.427). Επειδή το προτεινόμενο σενάριο, σε αρκετές περιπτώσεις προβλέπει εργασία των μαθητών σε ομάδες (δυάδες), η διδασκαλία ως ένα βαθμό εμπίπτει στην κατηγορία των συνεργατικών μορφών διδασκαλίας που είναι μια υποκατηγορία των μαθητοκεντρικών διδασκαλιών (βλ. Ματσαγγούρας 1999, σ.467).
Η προτεινόμενη διδακτική προσέγγιση βασίζεται στις γνωστικές θεωρίες μάθησης και ειδικότερα στον εποικοδομισμό (κονστρουκτιβισμό), σύμφωνα με τον οποίο η γνώση δεν μεταφέρεται/μεταδίδεται αλλά κατασκευάζεται/οικοδομείται από τον ίδιο το μαθητή, εδράζεται πάνω σε προγενέστερες γνώσεις και απαιτεί την ενεργή συμμετοχή του. Στην προτεινόμενη διδασκαλία, οι προϋπάρχουσες αντιλήψεις/ ιδέες των μαθητών λαμβάνονται υπόψη στο σχεδιασμό της διδασκαλίας. Είναι επίσης σύμφωνη με τη θεωρία του κοινωνικού εποικοδομισμού (κονστρουκτιβισμού) σύμφωνα με την οποία η γνώση δημιουργείται από τον ίδιο το μαθητή καθώς αυτός δρα και επικοινωνεί μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια. Στην περίπτωσή μας, το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον περιλαμβάνει τους συμμαθητές του, τον εκπαιδευτικό και το μαθησιακό υλικό. Η εργασία των μαθητών σε ομάδες (εταιρικό σχήμα – δυάδες), η μεταξύ τους συνεργασία, όπως και η συνεργασία τους με τον εκπαιδευτικό αλλά και τους υπόλοιπους μαθητές στην τάξη κατά τη διάρκεια των συζητήσεων στην ολομέλεια, είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν όλες τις προτεινόμενες δραστηριότητες. Πέραν της επίτευξης των γνωστικών στόχων, η ομαδοκεντρική οργάνωση της διδασκαλίας προάγει την κοινωνικοποίησή των μαθητών, τη θετική στάση τους προς το σχολείο, τον εκδημοκρατισμό τους, αλλά και τη νοητική και τη γλωσσική τους ανάπτυξη (Ματσαγγούρας, 2000, σελ. 519-526). Το προτεινόμενο σενάριο δεν αποσκοπεί μόνο στην κατάκτηση της γνώσης αλλά και στην κατανόηση της επιστημονικής πρακτικής (επιστημονικής μεθόδου έρευνας και σκέψης). Δηλαδή στόχος δεν είναι μόνο το γνωστικό αποτέλεσμα (η συγκεκριμένη γνώση όπως οριοθετείται από τους στόχους του συγκεκριμένου μαθήματος) αλλά και η μύηση του μαθητή στη διαδικασία της απόκτησης της γνώσης δηλαδή να «να μαθαίνει πώς να μαθαίνει».
Πληροφορίες για το περιεχόμενο του προτεινόμενου σεναρίου
Στην ΣΤ’ τάξη του δημοτικού οι μαθητές διδάχθηκαν συνοπτικά τις έννοιες των Μεσημβρινών και Παραλλήλων και έμαθαν να χρησιμοποιούν τις Γεωγραφικές Συντεταγμένες για να βρίσκουν τη θέση ενός τόπου πάνω στη γη χρησιμοποιώντας κάποιον χάρτη ή και την υδρόγειο.
Δεν προβλέπονταν περεταίρω εμβάθυνση στο θέμα επειδή οι μαθητές λόγω ηλικίας ήταν δύσκολο να κατανοήσουν βαθύτερες έννοιες. Έτσι για το γυμνάσιο στο ΑΠΣ ως στόχοι προβλέπονται:
- Να αναγνωρίζουν τους λόγους για τους οποίους η επιφάνεια της Γης χωρίζεται σε τμήματα με το ιδεατό σύστημα των παραλλήλων και των μεσημβρινών.
- Να διακρίνουν τις κύριες παραμέτρους, οι οποίες χρησιμοποιούνται για τον εντοπισμό ενός τόπου στην επιφάνεια της Γης (διάσταση)
- Να εντοπίζουν τόπους στους χάρτες και στην υδρόγειο σφαίρα με τη βοήθεια των συντεταγμένων.
Στο γυμνάσιο μπορούν να εξηγηθούν περεταίρω οι έννοιες των Γεωγραφικών Συντεταγμένων αφού συνδεθούν με τις επίκεντρες γωνίες της γης στις οποίες οι μεσημβρινοί και οι παράλληλοι αντιστοιχούν. Επίσης μπορεί να γίνει αναφορά στον ορισμό των κλιματικών ζωνών με βάση συγκεκριμένους παραλλήλους όπως και να εξηγηθεί η ύπαρξη των ωριαίων ατράκτων. Ένα άλλο θέμα το οποίο έχει αξία να γνωρίζουν οι μαθητές και το οποίο θα έχει μεγαλύτερη αξία στο μέλλον είναι η χρήση των γεωγραφικών συντεταγμένων μέσα από τις ψηφιακές συσκευές (π.χ. υπολογιστές, smart phones, κ.α.) που χρησιμοποιούν για τον προσδιορισμό της θέσης το σύστημα GPS.
Για την καλύτερη κατανόηση του Συστήματος Συντεταγμένων, το προτεινόμενο σενάριο αρχικά διαπραγματεύεται την χρήση των γεωγραφικών συντεταγμένων σε μικρές έκτασης περιοχές της γης (μεγάλης κλίμακας χάρτες) όπου η επιφάνεια της γης τείνει να είναι επίπεδη και στη συνέχεια επεκτείνει τη χρήση του στην τρισδιάστατη επιφάνεια της γης σε κλίμακα υδρογείου.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Linn, M.C., Davis E.A. & Bell, P.L. (2004) Inquiry and Technology. In M.C. Linn, E.A. Davis & P.L. Bell (Eds.), Internet environments for science education. (pp 3-27). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Tamir, P. (1985). Content analysis focusing on inquiry. Journal of Curriculum Studies, 17(1), pp 87-94.
ΕΑΙΤΥ (2010)- Υλικό επιμόρφωσης κλάδου ΠΕ04. Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση και εφαρμογή των ΤΠΕ στη Διδακτική Πράξη. Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στα Κέντρα Στήριξης Επιμόρφωσης. Τεύχος 5: Κλάδος ΠΕ04, Β’ Έκδοση, ΕΑΙΤΥ, Τομέας Επιμόρφωσης & Κατάρτισης, Πάτρα, Δεκέμβριος 2010
Θεοφιλίδης, Χ. (1987). Διαθεματική προσέγγιση της διδασκαλίας. Λευκωσία.
Καραμπάτσα Α., Κλωνάρη Α., Κουτσόπουλος Κ., Μαράκη Κ., & Τσουνάκος Θ., (2000). Γεωγραφία Α' Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, έκδοση Δ', Αθήνα
Ματσαγγούρας, Γ. Η. (2000) Θεωρία και Πράξη της διδασκαλίας, Τ.Β’. Στρατηγικές Διδασκαλίας. Η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη. Αθήνα: Gutemberg, 2000.
Ματσαγγούρας, Γ. Η. (1999) Θεωρία και Πράξη της διδασκαλίας. Η Σχολική Τάξη. Χώρος. Ομάδα. Πειθαρχία. Μέθοδος. Αθήνα: Γρηγόρης.
Φρυδάκη, Ε. (2009). Η διδασκαλία στην τομή της νεωτερικής και της μετανεωτερικής σκέψης. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική ΑΕ, 2009.
Χρυσαφίδης, Κ. (1991). Σύγχρονοι διδακτικοί προβληματισμοί, Αθήνα, Σμυρνιωτάκης
